نخستین مطبوعات كودکان و نوجوانان در ایران
علی کاشفی خوانساری
پیدایش مطبوعات كودکان و نوجوانان در ایران به‌عنوان نشریاتی كه به طور مشخص، تنها برای خوانده شدن توسط كودكان یا نوجوانان نوشته می‌شوند، نه پدیده ای ناگهانی، بلكه همچون هر مقوله ی فرهنگی دیگری، پیامد حركتی پیوسته و زمانمند بود..
نگاهی تاریخی به این مقوله نخست این پرسش را مطرح می سازد كه در تاریخ مطبوعات ایران نخستین بار در كجا و چه گونه به كودكان اشاره شده است؟ گام بعدی جست‌وجوی مطالب درباره كودكان، و گام ها ی بعد از آن نیز جست‌وجوی نشریات درباره كودكان و نوجوانان و مسایل آنان (همچون تعلیم و تربیت) و نشریاتی است كه در اماكن منسوب و مربوط به كودكان و نوجوانان (مانند مدارس و آموزشگاه‌ها) انتشار یافته است.
پیش‌شماره ی نخستین نشریه ی ایرانی كه امروز با نام "كاغذ اخبار" (Newspaper ) از آن یاد می‌كنیم و در سال ١٢۵٢ قمری، در دوران سلطنت محمدشاه قاجار منتشر شده است، اشاره‌ای كوتاه به كودكان دارد. در این نشریه در کنار اقدامات شاهنشاه آمده است كه پس از كشتار و سركوبی طایفه تركمن گوگلان و یموت، زنان و اطفال آنان به اجبار به دارالخلافه (تهران) كوچانده شده‌اند. "كاغذ اخبار" دست کم سه سال به صورت ماهانه منتشر شده است. اما شماره‌ها و نوشته‌های بسیار محدود و پراكنده‌ای از آن باقی مانده است كه در آن ها می‌توان مطلبی درباره ی شاه زاده ی نوجوان ویلیم (ویلیام) چهارم در"دارالملك لندن" و خبری درباره ی "مدرسه بزرگ پترزبورگ كه جوانان را علم معدن می‌آموزند" یافت. (گفتنی است که نزدیک به شصت سال پیش از چاپ نخستین مطبوعات ایرانی و هم‌عصر با زندیان، چاپ مطالب فارسی در روزنامه‌های هند و سپس انتشار روزنامه‌های تمام فارسی در آن كشور آغاز شده بود و در آن نشریات نیز گهگاه اشاراتی به كودكان یافت می‌شود. مانند خبر تجاوز یك تاجر انگلیسی به یك دختر هندو كه در "سلطان‌الاخبار" آمده است. یا آگهی استخدام معلم عربی و فارسی در یك مدرسه ی انگلیسی كه در "جام جهان‌نما" آمده است و یا خبر جشن تولد یك كودك درباری در "سراج‌الاخبار" و شعری كه اسدالله خان غالب، شاعر مشهور آن زمان به این مناسبت سروده بوده است).
توجه جدی و دایمی به اخبار مربوط به كودكان و نوجوانان را می‌توان در روزنامه "وقایع اتفاقیه" دومین نشریه فارسی ایران یافت که در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر و نحت نظر خود او دایر گردید. این نشریه از جمله به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسه ی دارالفنون (كه دانش‌آموزان آن نوجوان بوده‌اند)، اخبار بیماری‌های اطفال و آبله‌كوبی آنان، اخبار مربوط به كودكان خارجی، اخبار مربوط به حوادث كودكان، كودكان بزهكار و حتا اخبار و آگهی‌های كتاب كودك را درج می‌كرد.
از نشان رسمی كشور ایران (شیر و خورشید) كه بگذریم، نخستین تصویر مطبوعات ایران مربوط به كودكان است. در شماره ٤۷١ روزنامه ی وقایع اتفاقیه (كه در آن شماره با نام "وقایع" منتشر شده بود) مورخ ٢٨ محرم ١٢۷۷ق، تصویری از جان به سلامت بردن معجزه‌آسای یك كودك در مجلس تعزیه ترسیم شده است. در سال ١٢٨٨ ق در سی و دومین شماره ی روزنامه "ایران" (به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه) برای نخستین بار تصویر دو دختربچه در لوگوی روزنامه در كنار شیروخورشید رسم شد. در شماره ی ٤۵ روزنامه "علمی" كه در سال ١٢٩۵قمری به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه منتشر شد نیز برای نخستین بار تصویر مستقل یك كودك (دختری در حال تاب‌بازی) به چاپ رسید.
نكته ی قابل توجه دیگر این كه نخستین دستور رسمی ممیزی در ایران با توجیه حفظ سلامت اخلاقی كودكان صادر شده است. در این فرمان كه در رجب سال ١٢٨٠ از سوی ناصرالدین شاه خطاب به صنیع الملك (برادر كمال‌الملك) صادر شده بود، درباره ی مطالبی كه "گوشزد اطفال" می‌شود اظهار نگرانی شده و آمده است: "خاصه اطفال كه از مبادی احوال به خواندن این حكایات نامربوط می‌شدند و این روایات منطبعه غیرمستحسنه در جبلت ایشان كالنقشی فی الحجر مركوز... می‌گردید و... در گردآب هواجس نفسانی و وسواس شیطانی غوطه‌ور می‌گشتند... "
نخستین نشریه در ایران كه در یك مكان آموزشی منتشر شد، دومین نشریه ایران و اولین نشریه غیرفارسی ایران با نام "زاهر یرادی باهرا" بود كه سال ١٢٦۵ قمری در ارومیه به زبان و خط آسوری توسط مدیر و معلمان مدرسه ی آمریكایی ارومیه منتشر شد. جاستین پركینز، سردبیر این نشریه یك كشیش و میسیونر پروتستان بود كه نخستین مدرسه مدرن ایران را در عهد محمدشاه قاجار در ارومیه برای آسوریان بنیان گذاشت. "زاهر یرادی باهرا" دارای مطالب بسیاری درباره ی مدرسه و تعلیم و تربیت و همچنین استفاده دانش‌آموزان مدرسه آمریكایی بود
روزنامه ی "علمیه دولت عِلیه ایران" که در سال ١٢٨٠ق انتشار خود را آغاز كرده بود به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در مدرسه دارالفنون تهیه و منتشر می‌شد. گرچه نمی‌توان آن را یك نشریه ی آموزشگاهی دانست.
نخستین مطالب درباره تعلیم و تربیت و لزوم تربیت اطفال را میرزا تقی خان كاشانی، معروف به "حكیم‌باشی ظل السلطان" در روزنامه ها ی "فارس" (١٢٨٩ق شیراز) و "فرهنگ" (١٢٩٦ق اصفهان) نوشت. بسیاری از مطالب او در كتابی به نام "رساله در تربیت اطفال" گردآوری و منتشر شده است.
روزنامه ی " نظامیه علمیه و ادبیه"، نخستین نشریه آموزشگاهی ایران به زبان فارسی است. این روزنامه در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار و به دستور وی در سال ١٢٩۳ق در مدرسه ی نظامی "اتاماژور" در تهران انتشار یافت. این نشریه برای نخستین بار زبان فارسی ساده و غیرادیبانه را به كار برده كه دلیل آن سن كم آموزش‌گیرندگان مدرسه و مخاطبان نشریه بوده است.
روزنامه ی "علمی" نیز در همان سال توسط محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه منتشر شد و به اخبار آموزشگاهی توجه ویژه‌ای داشت. این نشریه برای نخستین بار به چاپ نوشته‌های نویسندگان نوجوان و نوقلم مبادرت ورزید. در همین نشریه برای نخستین بار در ابتدای مطلبی به مخاطب نوجوان آن تصریح شد:
"بنابراین رساله در علوم طبیعی كه بعضی مطالب مختصره هیات نیز ضمیمه آن است به زبان اطفال از مصنفات حكمای فرانسه را ترجمه كرده در این روزنامه می‌انگارد كه به جهت عدم اطلاع نیز با اطفال هم‌حال‌اند. از نیل این فواید تمتعی نیكو و حظی درست حاصل نمایند. این سبك تعلیم و تعلم را فیلسوفان فرنگ محض تسهیل علم و رغبت اطفال به فهم حقایق و كشف مطالب اختراع كرده‌اند و ابتدا از بیان اصطلاحات علمیه اجتناب نموده كه ذهن مبتدیان مشوش نشود و روشی را پیش گرفته كه اطفال را مایل به سوال می‌نماید و جوابی به ایشان می‌دهند كه موجب بصیرت و استیناس (انس گرفتن) ایشان به مطالب علمی می‌شوند. پس از آنكه انسی گرفتند و وسعیت در خیال ایشان پیدا شد آن وقت به ایراد اصطلاحات می‌پردازند و این رساله سوال و جواب دو نفر شاگرد و یك نفر معلم است و چون مترجم آن میرزا كاظم معلم علوم طبیعی و شیمی است كه در مدرسه مباركه دارالفنون به تعلم و تعلیم متعلمین مشغول است، سوال را از قول احمد و محمود پسرهای مشارالیه می‌نماییم و جواب را از قول خود مشارالیه و در هر نمره از این روزنامه فقراتی را به قدر گنجایش از مطالب دو علم مسطور درج می‌نماییم. انشاءالله صحبت ساده طبیعی و هیات به زبان اطفال..." (روزنامه علمی. ش۳. دوشنبه ١٤ محرم ١٢٩٤ق).
روزنامه ی "دانش"، به طور رسمی ارگان مدرسه ی دارالفنون بود که توسط رییس این مدرسه علی قلی خان مخبرالدوله منتشر می شد. این نشریه در سال ١٢٩٩ ق منتشر شد و "از احوال معلمین و متعلمین" سخن می‌گفت. دانش نخستین نشریه ی ایران است كه آگهی‌هایش رایگان بود.
"ورقه ماه دارالفنون" تبریز، مصداق كامل یك نشریه ی آموزشگاهی و نشریه داخلی یك مدرسه به شمار می‌آید. این دارالفنون شامل مدارس ابتدایی و متوسطه بود. ورقه ماه دارالفنون تبریز در سال ١۳١١ ق منتشر شد و در هر شماره ی آن حدیثی درباره فضیلت علم‌آموزی درج می‌شد. سردبیر این نشریه ایرج میرزا بود كه با امضای "صدرالشعرا" نشریه را تهیه می‌كرد. این نشریه "برای هشیاری ابناء وطن" منتشر می‌شد و تمام مطالب آن را اخبار داخلی مدرسه تشكیل می‌داد. در شماره ی سوم این نشریه می‌خوانیم:
"هر كسی از مطالب علمیه و نكات ذوقیه كه اسباب مزید شوق شاگردان مدرسه و مایه حصول بصیرت و استفاده باشد و بخواهد كه نشر كند و برای مدیر این ورقه مظفریه بفرستد با كمال امتنان پذیرفته خواهد شد و به تصدیق رییس به حلیه طبع خواهد رسید" .
این نشریه به‌عنوان نخستین نشریه ی خاص دانش‌آموزان در ایران تنها چهار شماره منتشر شد.
نشریه ی "ناصری" تبریز توسط میرزا محمد ندیم‌باشی (ندیم مخصوص مظفرالدین میرزا ولیعهد) منتشر می‌شد. انتشار این نشریه از سال ١۳١١ قمری آغاز شد و محل انتشار آن مدرسه "مباركه مظفریه" تبریز بود. "ناصری" نخستین نشریه ی ایران است كه برای مدارس به طور رسمی تخفیف قایل شد: "از مدارس و مكاتب نصف قیمت مطالبه می‌شود" در این نشریه اخبار آموزشی و اخبار كتاب‌های كودکان و نوجوانان نیز درج می‌شد.
در دوره ی مظفرالدین شاه، تعداد نشریات دانش‌آموزی و آموزشگاهی فزونی گرفت. "تربیت" كه نخستین نشریه ی خصوصی و نخستین نشریه ی هفتگی ایران بود، در سال ١۳١٤ق توسط منشی و شاعر درباری میرزا محمدحسین فروغی اصفهانی (ذکاء الملک) آغاز به انتشار کرد و مملو از اخبارمداری و تعلیم و تربیت و مقالاتی به قلم محمد علی خان فروغی فرزند مدیر روزنامه بود به طور جدی درباره ادبیات كودك و خواندنی‌های كودك صحبت می‌كرد. این نشریه در بسیاری از مدارس به‌عنوان متن درسی و كمك‌درسی خوانده می‌شد.
روزنامه های الحدید ( ١۳١۵، در تبریز، به قلم سید حسن خان که پس از انقلاب مشروطه ناشر روزنامه ی عدالت بود)، پایلاك گاتیزاك (١۳١۵، تبریز، به زبان ارمنی)، ادب (١۳١٦، تبریز، توسط ادیب الممالک فراهانی به نظارت و خرج مدرسه ی لقمانیه )، كمال (١۳١۷، تبریز، توسط میرزا حسین خان طبیب زاده مدیر مدرسه ی کمال )، فلاحت مظفری (١۳١٨، تهران)، معرفت (١۳١٩، تبریز)، نوروز (١۳٢٠، تهران)، مكتب (١۳٢۳، تهران، توسط میرزا حسن رشدیه)، نشریات آموزشگاهی ایران در دوره ی مظفری بودند. پایلاك گاتیزاك، كمال، نوروز به طور عمده برای استفاده ی دانش‌آموزان تهیه و منتشر می‌شدند.
نشریه ی "معارف" كه در سال ١۳١٦ق در تهران منتشر شد، ارگان "انجمن معارف" و به طور صددرصد نشریه‌ای درباره كودكان و تعلیم و تربیت بود. "ادب " نیز كه توسط ادیب‌الممالك فراهانی نوشته می‌شد در ادامه ی انتشار خود در مشهد و تهران، به طور جدی به مسایل كودكان و حقوق آنان توجه می‌كرد و سعی در جذب مخاطبان نوجوان داشت. مطالب "كمال"، بخشی درباره ی دانش‌آموزان، برخی برای ایشان و خطاب به آنان و بخشی هم نوشته آنان بود. "نوروز" هم تركیبی از مطالب درباره ی و برای دانش‌آموزان بود، بخش عمده‌ای از خوانندگان "دعوه‌أالحق" (١۳٢١ ق، تهران) دانش‌آموزان بودند و در "حدید" (١۳٢۳، تبریز) بسیاری از مطالب خطاب به دانش‌آموزان و برای ایشان بود.
برخی از این نشریات مثل "دانش" و "ورقه ماه دارالفنون" تبریز رایگان بودند. برخی هم مثل ناصری، ادب مشهد، ادب تهران، نوروز و دعوه الحق برای مدارس و دانش‌آموزان تخفیف رسمی قایل شده بودند.
نظرات شما عزیزان: